Nepnieuws is een effectief middel om meningen te beïnvloeden, ook in Nederland. Het varieert van klassieke overdrijving tot moderne vormen die gebruikmaken van sociale media en AI. Tijdens het Leids Actualiteitencollege van 14 oktober vertelde Peter Burger (Universiteit Leiden & Nieuwscheckers) over de verschillende gezichten van nepnieuws en wat je ertegen kunt doen.
Wat is echt en wat is nep?
Nepnieuws kent vele vormen, hier een kleine opsomming:
Ouderwetse overdrijving
Dat gaat bijvoorbeeld om cijfers die worden opgeblazen om een standpunt kracht bij te zetten. Peter Burger gaf enkele sprekende voorbeelden: zo beweerde Yesilgöz (VVD) een paar jaar geleden dat er “duizenden” gevallen waren van nareis op nareis, terwijl het in werkelijkheid om slechts tientallen ging. Eerdmans (JA21) sprak over “300.000 beleidsambtenaren”, terwijl het er ongeveer 20.000 zijn. En PvdA maakte gebruik van een grafiek over minimumloon waarin wel de juiste cijfers stonden, maar één balk bewust veel groter werd weergegeven om te suggereren dat hun partij écht het verschil zou maken. Zulke kleine verdraaiingen lijken onschuldig, maar ze kunnen het beeld dat mensen hebben van de werkelijkheid flink vertekenen.
Desinformatie voor clicks (commercieel motief)
Met de komst van sociale media en kunstmatige intelligentie is nepnieuws veel geraffineerder geworden. Soms wordt het verspreid om politieke redenen, maar vaak draait het simpelweg om geld. Hoe meer mensen klikken op sensationele berichten, hoe meer inkomsten er binnenkomen via advertenties. Een bekend voorbeeld is dat Sylvana Simons zou hebben gezegd dat “de maat vol is” en ze Nederland zou verlaten. Dat citaat is nooit echt uitgesproken, maar het bericht circuleert al sinds 2017 en duikt steeds opnieuw op. Een deel van de nepberichten die kort geleden over Sylvana werden gepubliceerd, staat op door Vietnamezen beheerde Facebookpagina’s. Als veel mensen klikken op zo’n site met reclame, levert het geld op.
AI-gemanipuleerde beelden / deepfakes
Naast tekst speelt beeld een steeds grotere rol in het verspreiden van nepinformatie. Er circuleren op sociale media veel levensechte foto’s waarop jonge vrouwen verbeeld zijn die zich bedreigd voelen door migranten. In werkelijkheid zijn deze beelden volledig door AI gemaakt. De Groene Amsterdammer onderzocht dit fenomeen en ontdekte zelfs de instructies (prompts) waarin de maker precies beschreef hoe je een AI-tool zulke “hyperrealistische” foto’s moest creëren om angst en verontwaardiging op te wekken. De bron lag bij de kamerleden van de PVV die zo nepnieuws gebruikten om politieke emoties aan te wakkeren.
Georganiseerde buitenlandse activiteiten
Nederland heeft nog niet veel te maken met manipulatie van buitenaf zoals andere landen, waar bijvoorbeeld nieuwswebsites nagebootst worden waarop onware informatie komt te staan.
Toch zijn de factcheckers gestuit op een ander fenomeen, een netwerk (Pravda) van zeker 400 websites, opgezet vanuit Rusland, in tientallen talen ook in het Nederlands, die vol nieuwsberichten staan met als doel om opgepikt te worden door chatbots. Deze sites publiceren voortdurend misleidende nieuwsberichten, bedoeld om opgenomen te worden in zoekmachines en zelfs chatbots. Wanneer iemand vervolgens een vraag aan een chatbot stelt, kan het antwoord onbewust afkomstig zijn uit deze misleidende bronnen.
Cheapfakes
Echter zijn het niet de hyperrealistische deepfakes die het vaakst voorkomen, maar de ‘cheapfakes’, zoals Peter Burger die noemt. Hierbij worden bestaande foto’s uit hun context gehaald en opnieuw gebruikt om een actuele gebeurtenis te illustreren. Denk aan een foto van een demonstratie in Duitsland die wordt gedeeld met het onderschrift “gisteren in Amsterdam”. De foto is echt, maar de boodschap is vals en op sociale media is dat verschil nauwelijks te zien. Wanneer zulke beelden op het juiste moment opduiken, bijvoorbeeld tijdens een gevoelige politieke discussie, kunnen ze het publieke debat flink verstoren..
Wat kunnen we doen?
Nepnieuws is dus niet alleen een kwestie van leugens, maar van strategie, emotie en herhaling.
De beste verdediging begint bij onszelf:
- Denk voor je deelt. Controleer even of iets echt klopt en van een betrouwbare bron komt.
- Daarnaast helpt onderwijs in mediawijsheid. Als mensen al op jonge leeftijd leren hoe nieuws en sociale media werken, trappen ze minder snel in misleiding.
- Technologie: Factchecks, community notes en prebunks (berichten die uitleggen hóé nepnieuws werkt, nog vóórdat het opduikt) kunnen ook helpen om foute informatie snel recht te zetten.
- Er is duidelijke wetgeving, handhaving en toezicht op platforms nodig, zodat bedrijven niet ongestraft nepnieuws kunnen verspreiden.
Factcheckers blijven alert, maar het is aan ons allemaal om bewust om te gaan met wat we zien en horen. Alleen zo kunnen we voorkomen dat nepnieuws de waarheid overstemt. Een aantal tips via nieuwscheckers lees je hier.
Kom je beweringen tegen in nieuwsberichten, talkshows of actualiteitenuitzendingen waarvan je de feiten niet vertrouwt? Of berichten op sociale media die niet lijken te kloppen? Tip Nieuwscheckers!
(Tekst & beeld: Aphroditi Zoulfoukaridis)
Het Leids Actualiteitencollege is een initiatief van LeidenGlobal ism Leiden Kennisstad en BplusC, met deze keer bijdragen van het Leiden University Centre for Linguistics.